Podział administracyjny terenów II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej (1939–1944)

Podział administracyjny terenów II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej – podział administracyjny obowiązujący na ziemiach polskich wcielonych po przegraniu wojny obronnej przez Polskę do III Rzeszy, Słowacji, Związku Radzieckiego i Litwy w okresie od 1939-1944. Na zajętych przez siebie terenach okupanci wprowadzili w 1939 własny podział administracyjny.

Tereny zajęte w 1939 przez III Rzeszę

Tereny znajdujące się na zachód od granicy niemiecko-radzieckiej ustanowionej układem z 28 września 1939 częściowo wcielono w skład III Rzeszy (dekret Hitlera z 8 października 1939), a częściowo pozostawiono jako tereny pod okupacją, tworząc 12 października 1939 Generalne Gubernatorstwo. Dodatkowo fragment województwa krakowskiego (Spisz i Orawa) został 21 listopada przekazany Słowacji. Zachowano dotychczasowe granice gmin, nazwanych teraz Stadtgemeinden (gminy miejskie) i Landgemeinden (gminy wiejskie) oraz przeważnie zachowano granice powiatów nazwanych Stadtkreise i Landkreise.

Tereny wcielone do III Rzeszy

Tereny Polski wcielone do III Rzeszy znalazły się w następujących jednostkach administracyjnych:

• Prowincja Prusy Wschodnie (Provinz Ostpreußen)
  • rejencja olsztyńska (Regierungsbezirk Allenstein)
    • – część powiatu działdowskiego (bez Lidzbarka) z województwa warszawskiego
  • rejencja gąbińska (Regierungsbezirk Gumbinnen)
    • – powiat suwalski i fragment augustowskiego z województwa białostockiego
  • rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau)
    • – w całości utworzony z powiatów wchodzących w skład województwa warszawskiego (w całości): mławskiego, przasnyskiego, ciechanowskiego, sierpeckiego, płockiego, płońskiego i makowskiego, oraz w części: ostrołęckiego (główna część), ostrowskiego (skrawek), pułtuskiego (główna część), warszawskiego (niewielka część) i sochaczewskiego (połowa).
• Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen)
  – utworzony z terytorium Wolnego Miasta Gdańska, Rejencji Zachodniopruskiej Prus Wschodnich oraz terenów niemal całego województwa pomorskiego.
  • rejencja bydgoska (Regierungsbezirk Bromberg)
    • – powiaty: miejski Toruń, toruński, miejski Bydgoszcz, bydgoski, wyrzyski, chełmiński, świecki, sępoleński i tucholski
  • rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig)
    • – powiaty: miejski Gdynia, morski, kartuski, kościerski, tczewski, starogardzki i chojnicki
  • rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)
    • – powiaty: lipnowski, rypiński, brodnicki, wąbrzeski, miejski Grudziądz, grudziądzki i lubawski oraz część powiatu działdowskiego (Lidzbark) z województwa warszawskiego
• Okręg Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland)
  – w całości utworzony z ziem polskich: całego województwa poznańskiego oraz części pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego
  • rejencja poznańska (Regierungsbezirk Posen)
    • – powiaty: miejski Poznań, chodzieski, czarnkowski, gostyński, jarociński, kościański, krotoszyński, leszczyński, międzychodzki, nowotomyski, obornicki, poznański, rawicki, szamotulski, średzki, śremski, wolsztyński i wrzesiński
  • rejencja inowrocławska (Regierungsbezirk Hohensalza)
    • – powiaty: miejski Gniezno, miejski Inowrocław, miejski Włocławek, nieszawski (przekształcony w ciechocinecki), gostyniński, gnieźnieński, inowrocławski, kolski, koniński, kutnowski (bez małego skrawka), mogileński, szubiński, wągrowiecki, włocławski, żniński
  • rejencja łódzka (Regierungsbezirk Litzmannstadt)
    • – powiaty: miejski Kalisz, miejski Łódź, kaliski, kępiński, łaski, łęczycki (bez wąskiego pasma na wschodzie), łódzki (bez gminy Czarnocin), ostrowski, sieradzki, turecki i wieluński; ponadto połowa powiatów brzezińskiego i piotrkowskiego oraz północno-zachodnia część powiatu radomszczańskiego
• Prowincja Śląsk (Provinz Schlesien), a po podziale w 1941: Prowincja Górny Śląsk (Provinz Oberschlesien)
  • rejencja katowicka (Regierungsbezirk Kattowitz)
    – całe województwo śląskie bez powiatu lublinieckiego (a więc powiaty: miejskie Bielsko, Chorzów i Katowice, oraz ziemskie: bielski, cieszyński, frysztacki, katowicki, pszczyński, rybnicki i tarnogórski); ponadto z województwa kieleckiego: powiat miejski Sosnowiec, powiat będziński i mniejsza część olkuskiego; a także z województwa krakowskiego powiaty: bialski, żywiecki oraz części powiatów chrzanowskiego (większa) i wadowickiego (mniejsza)
  • rejencja opolska (Regierungsbezirk Oppeln)
    – z województwa śląskiego: powiat lubliniecki; oraz z województwa kieleckiego: zachodnia połowa powiatu częstochowskiego (przekształcona w powiat blachowieński) i większa powiatu zawierciańskiego

Generalne Gubernatorstwo

Generalne Gubernatorstwo (Generalgouvernement), które formalnie nie zostało wcielone do III Rzeszy, podzielono na 4 dystrykty:

• dystrykt krakowski (Distrikt Krakau) – prawie całe województwo krakowskie bez terenów przekazanych Słowacji i Górnemu Śląskowi, zachodnia część województwa lwowskiego (na zachód od Sanu), południowa część województwa kieleckiego (powiat miechowski, południowa część powiatu pińczowskiego i północno-wschodnia część powiatu olkuskiego)
• dystrykt lubelski (Distrikt Lublin) – prawie całe województwo lubelskie bez powiatu siedleckiego i fragmentów powiatów garwolińskiego i łukowskiego oraz fragmenty powiatów sokalskiego, rawskiego, tarnobrzeskiego, niżańskiego, lubaczowskiego, jarosławskiego i łańcuckiego z województwa lwowskiego
• dystrykt radomski (Distrikt Radom) – pozostała część województwa kieleckiego oraz wschodnia część województwa łódzkiego
• dystrykt warszawski (Distrikt Warschau) – pozostała część województwa warszawskiego, powiat skierniewicki i łowicki z województwa łódzkiego oraz powiat siedlecki i fragmenty powiatów bialskiego i łukowskiego z województwa lubelskiego

Tereny zajęte w 1939 przez Związek Radziecki

Tereny zajęte przez Armię Czerwoną szybko zostały formalnie włączone w skład Związku Radzieckiego. 1 listopada 1939 część ziem polskich włączono jako Zachodnia Ukraina w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a część, jako Zachodnia Białoruś, 2 listopada w skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Nieco wcześniej, 10 października 1939, władze radzieckie przekazały Litwie fragment terytorium województw wileńskiego, nowogródzkiego i białostockiego z miastem Wilno (po zajęciu przez ZSRR Litwy i utworzeniu 21 czerwca 1940 Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej tereny te pozostały przy tej republice, dodatkowo przekazano jej kolejne niewielkie fragmenty dawnego województwa wileńskiego i białostockiego – rejony Hoduciszek, Święcian i Porzecza).

Do 4 grudnia 1939 roku tereny Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi zostały podzielone na obwody:

• Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka
  • obwód białostocki (Беластокская область) – prawie całe województwo białostockie i fragment warszawskiego
  • obwód nowogródzki, później jako obwód baranowicki (Новогрудская область, Барановичская область) – prawie całe województwo nowogródzkie
  • obwód wilejski (Вилейская область) – pozostała przy Białorusi część województwa wileńskiego
  • obwód piński (Пинская область) – wschodnia część województwa poleskiego, bez fragmentu powiatu pińskiego i kamieńskiego
  • obwód brzeski (Брестская область) – zachodnia część województwa poleskiego
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
  • obwód drohobycki (Дрогобычская область) – ze wschodniej części województwa lwowskiego
  • obwód lwowski (Львовская область) – ze wschodniej części województwa lwowskiego oraz fragmentów województwa tarnopolskiego i stanisławowskiego
  • obwód rówieński (Ровенская область) – ze wschodniej części województwa wołyńskiego oraz fragmentów poleskiego
  • obwód wołyński (Волынская область) – z zachodniej części województwa wołyńskiego oraz fragmentów poleskiego
  • obwód tarnopolski (Тернопольская область) – ze wschodniej części województwa tarnopolskiego oraz fragmentów wołyńskiego
  • obwód stanisławowski (Станиславовская область) – większa część województwa stanisławowskiego

Tereny zajęte w 1941 przez III Rzeszę

Po zaatakowaniu Związku Radzieckiego w 1941 (Plan Barbarossa), pod okupacją niemiecką znalazły się wszystkie ziemie przedwojennej Polski. Tereny Polski, zaanektowane wcześniej przez ZSRR, Niemcy włączyli w następujące jednostki administracyjne:

• Okręg białostocki (Bezirk Bialystok), który został włączony w skład III Rzeszy jako okręg podlegający pod Prusy Wschodnie – cały obszar województwa białostockiego włączony w 1939 do Białoruskiej ZSRR i Litwy, fragment województwa warszawskiego włączony w 1939 do Białoruskiej ZSRR oraz fragment powiatu brzeskiego z województw poleskiego
• Komisariat Rzeszy Wschód (Reichskommissariat Ostland)
  • Komisariat Generalny Litwy (Generalbezirk Litauen) – fragmenty województwa wileńskiego i nowogródzkiego włączone w 1939 do Litwy
  • Komisariat Generalny Białorusi (Generalbezirk Weißruthenien) – obszar województwa wileńskiego i nowogródzkiego włączony w 1939 do Białoruskiej SRR
• Komisariat Rzeszy Ukraina (Reichskommissariat Ukraine)
  • Komisariat Generalny Wołyńsko-Podolski (Generalbezirk Wolhynien-Podolien) – obszar województwa wołyńskiego i poleskiego (bez fragmentu powiatu brzeskiego) włączony w 1939 do Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR
• Dystrykt Galicja (Distrikt Galizien) włączony w skład Generalnego Gubernatorstwa – obejmował całe dawne województwa tarnopolskie i stanisławowskie oraz wschodnią część województwa lwowskiego, włączone w 1939 do Ukraińskiej SRR; część dystryktu Galicja włączono do dystryktu Kraków – gminy położone na wschód od Sanu a należące do dawnych polskich powiatów: dobromilskiego (13 gmin), jarosławskiego (5 gmin), leskiego (8 gmin), przemyskiego (9 gmin) i sanockiego (1 gmina). Odwrotnie, dwie gminy należące od 1939 do dystryktu Kraków (Tarnawa Niżna i Sianki) przyłączono do dystryktu Galicja. Połączono także miasta Deutsch-Przemysl i Przemyśl, dotychczas rozdzielone granicą.

Przemyśl stał się siedzibą nowo utworzonego powiatu przemyskiego, obejmującego miasto Przemyśl i ww. 21 gmin z dawnych powiatów dobromilskiego i przemyskiego, a także 4 gminy z powiatu Jaroslau w dystrykcie Kraków (Dubiecko, Krzywcza, Kuńkowce i Orzechowce), należące przed wojną do powiatu przemyskiego.

W dystrykcie krakowskim utworzono także powiat krośnieński z 10 gmin powiatu jasielskiego i 11 gmin powiatu sanockiego.

Tereny zajęte w 1944 przez Związek Radziecki

Po zajęciu w 1944 roku przez Armię Czerwoną wschodnich terytoriów przedwojennej Polski, władze radzieckie przywróciły podział administracyjny z początku 1941, jako zachodnią granicę ZSRR przyjmując granicę radziecko-niemiecką z 1939. Granice republik związkowych nie uległy zmianom. Również bez zmian przywrócono podział Ukrainy na obwody. Zmiany wprowadzono natomiast w podziale na obwody Białorusi: z części obwodu białostockiego i nowogrodzkiego utworzono obwód grodzieński; z większej części obwodu wilejskiego utworzono obwód mołodeczański; z fragmentu obwodu wilejskiego i witebskiego utworzono obwód połocki.

Po ustaleniu granicy polsko-radzieckiej Polsce zwrócono zachodnią część obwodu białostockiego (17 rejonów; pozostałą przy Białorusi część włączono do obwodu grodzieńskiego), niewielki fragment obwodu brzeskiego (3 rejony) oraz fragment obwodu lwowskiego.

Linki zewnętrzne

• Administrative-Territorial Division of Belarus
• Mapa wschodnich prowincji III Rzeszy w 1944. ahzimmermann.gmxhome.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-02-13)].