|
|
|
|
| Autor |
Wiadomość |
Komentarze |
|
Temat postu: Mączka. Etymologia. (komentarz)
 Wysłany: 03-05-2008 - 21:18
|
|
Dołączył: 02-07-2006
Posty: 4489
Status: Offline
|
|
|
|
|
 |
|
Akczam67 |
|
|
Temat postu:
Wysłany: 04-05-2008 - 08:58
|
|
Dołączył: 07-03-2008
Posty: 137
Status: Offline
|
|
Jako autor rozpocznę od samokrytyki. Artykuł jest stanowczo za długi aby go pokazywać na Forum. Zauważyłem, że nie zmieścił się w całości – brakuje kilku stron. Nie wiem co robić w tej sytuacji:
1.Wysłać w całości jeszcze raz?
2.Wykonać wersję mini(np.50%))
3.Dosłać Suplement?
Na wszelki wypadek doślę Suplement.
A teraz chciałbym uzupełnić fragment Części III.Korona: „Zasada abrewiacji i spieszczania”.
Rozpatrywałem tam możliwość powstania imienia , przezwiska ,czy nazwiska Mączka od skrócenia i spieszczenia dwuczęściowego „mączystego” imienia staropolskiego. Żałując, że nie zachowały się imiona typu Mączysław lub Mączymir – analizowałem to na imionach Mącisław/Mącimir. Wyglądało to trochę na czystą spekulację. Ale wczoraj dopisało mi szczęście.
Udało mi się niespodziewanie znaleźć w KDW nazwę osobową dwuczęściową, która w wersji łacińskiej zaczyna się na sylabę Mancz(Mącz)!
Arcybiskup gnieźnieński w 1350 r. nadał Żnin:
„advcaciam fideli nostro Manczsloni de Zarnow”.
Rozszyfrowanie zakończenia imienia może sprawić nieco kłopotu, ale na szczęście w przypisach jest uwaga, że to samo imię w kopii dokumentu zapisano: Manczslavi! To Mączsławowi, czy Mączysławowi sprzedano wójtostwo! Przecież imienia tego na próżno poszukiwałem tyle czasu. W 50 lat później potomek Mącz(y)sława (Mączsława?)wraz ze swoją siostrą Łucją odsprzedają wójtostwo miastu Żnin. W umowie tak o sobie pisze sprzedawca: „ ego Manczel una cum mea sorora Luchna advocati...”. Co to za Manczel? Wygląda to na skrót imienia dwuczęściowego plus dziwna końcówka „czel”(Mą-czel). Popatrzmy wyżej gdzie podałem według K.Rymuta przyrostki słowotwórcze do skrótu „Sta” od imienia Stanisław. Jest Sta-czel! Czyli Mą-czel to poprawny skrót „Mą” plus „czel” - spieszczający przyrostek słowotwórczy. Proszę zatem wyobrazić sobie moje osłupienie, kiedy zobaczyłem przed tekstem dokumentu informację, że nabywcą wójtostwa jest Męcel z Żarnowa! ( ale silne jest to lobby z „ę” !). Na pocieszenie autor komentarza, pod dokumentem, nie był w już tego w 100% pewny, bo postawił jednak znak zapytania:
„1) Wójt Żnina Męcel(?) z Żarnowa”.
Ojciec Manczela(Mączela) mógł dokonać spieszczenia imienia swego syna - także przez dodanie innego przyrostka słowotwórczego, np. : Mą-czka, Mą-czko (Manczka,Manczko), zamiast „czel”. Oczywiście prawidłowym skrótem od Mączysława czy Mączela mógł być także „Mącz”. W artykule skrótu w kształcie „Mą” dokonałem ze względu na początkowo analizowane imiona Mącisław/Mącimir(Męcisław/Męcimir).
Sądzę, że powyżej udało mi się dowieść, iż od dwuczęściowych imion słowiańskich zaczynających się na „Mą” i „Mącz” – mógł powstać taki skrót, a w dalszej konsekwencji -materiał na imię, przezwisko, nazwisko: „Mączka”. |
|
|
| |
|
|
|
|
|
Akczam67 |
|
|
Temat postu: Mączka. Etymologia. (komentarz)
Wysłany: 11-06-2008 - 20:53
|
|
Dołączył: 07-03-2008
Posty: 137
Status: Offline
|
|
Posłowia do artykułów:
A.) Mączka.Etymologia; B.) Mączka. Etymologia(Suplement).
A). Mączka.Etymologia.
Posłowie.
Właściwie to jest tylko jeden artykuł, ponieważ Suplement został dołączony wskutek tego, że w czasie transmisji – plik uległ uszkodzeniu – i kilka stron nie ukazało się na Forum genealodzy.pl. Dlatego dodałem resztę pod nieco zmienionym tytułem. Tutaj w „Posłowiu” traktujemy to jako jedną całość, co zresztą było pierwotnym zamysłem.
W części pierwszej artykułu zająłem się etymologią wyrazu „mączka”, który jak powszechnie się uważa – stanowi zasadnicze źródło, z którego rozwinęło się później nazwisko Mączka. Okazuje się, że sprawa z tą „mączką” nie jest taka prosta – jak początkowo mi się to wydawało. Już w „Posłowiu” do artykułów „Na tropach pierwszego Mączki” oraz „Zagadki nazwiska Mączka” – wprowadzałem uzupełnienia – rozszerzając rozpatrywane tam pojęcie „mączki” o „mączkę skrobiową, zwaną pospolicie krochmalem, co zaniedbałem w pierwotnych wersjach tych artykułów. Zrobiłem to po komentarzu na Forum [vide: Mączka. Etymologia(Glosa)] oraz zainteresowaniu się po tym technologią produkcji skrobi, czyli krochmalu. Skrobia jest otrzymywana przez mechaniczne oddzielenie ziarenek skrobi od pozostałych części składowych ziarna, a następnie wypłukanie, oczyszczenie, wysuszenie i odsianie. Ponieważ skrobia nie rozpuszcza się w zimnej wodzie, przemywa się mąkę, oddzielając w ten sposób skrobię od pozostałych części składowych komórek (skrobia to 60-70% zawartości mąki) . Gdy ziarna skrobi osiądą na dnie zbiornika, pozostały roztwór oddziela się przez dekantację. Czynności dekantacji dokonuje się na mieszaninie odstanej, poprzez ostrożne pochylanie naczynia tak, aby nadmiar cieczy wypływał jak najspokojniej, a ciecz, która jeszcze nie wypłynęła, wykonywała w naczyniu jak najmniejszy ruch. Po przemyciu i oczyszczeniu osadu otrzymuje się skrobię. Ziarna skrobi w zimnej wodzie się nie rozpuszczają, zaś w gorącej pęcznieją, tworząc klajster. Skrobia jest jednym z głównych składników pożywienia człowieka. Jako pokarm łatwo-strawny i tani, jest spożywana w dużych ilościach. Posiada dużą wartość kaloryczną i jest głównym źródłem energii dla organizmu. Może służyć w gospodarstwach domowych do wypieku ciast, zagęszczania zup i sosów, przyrządzania kisieli, do wypieku ciast, robienia budyniów, pyz i klusek, krochmalenia tkanin. Od XIX w. rozpoczęła się u nas kariera ziemniaka, jako głównego surowca w produkcji krochmalu – ale producentów dalej nazywano „mączkarzami”. Ta nazwa przeniosła się obecnie także na producentów innych „mączek”, np. mączki rybnej.
Oto w jaki sposób dawniej otrzymywano skrobię. („Praktyczny kucharz warszawski 1908”)Przepis na krochmal pszenny (Wikipedia/ porza.dki domowe):
„Wziąść kilka garncy pszenicy, przemyć ją dobrze na przetakach, potem nalać wodą i moczyć tak długo, dopóki nie napęcznieje i nie popęka pszenica, a woda bielić się zacznie. Wtedy włożyć pszenicę do worka z grubego rzadkiego płótna, położyć w korycie i rozcierać ją w worku jak najmocniej rękami albo udeptywać nogami, najprzód bez wody, następnie worek odwiązać, nalać wody, wymięszać ją z pszenicą rękami, zawiązać i znów udeptywać. Gdy wody zbierze się w korycie dużo, odlać ją do czystego naczynia, nalać na worek świeżej i znów udeptywać. To wygniatanie pszenicy i polewanie wodą powtarza się dopóki woda nie zacznie odchodzić czysta a ziarno zupełnie się rozetrze i rozgniecie. Odlewając wodę z koryta trzeba ją cedzić przez płótno, żeby plewy z pszenicy nie dostały się do krochmalu. Ostatnią wodę zlać do osobnego naczynia, bo daje ona najpiękniejszy krochmal. Gdy już wygniatanie skończone, zostawia się wodę w naczyniach przez 34 godzin, potem zlewa się ostrożnie wodę żółtą, nalewa się świeżą, wymiesza się krochmal i zostawia się znów w spokojności na 24 godzin. To się powtarza dopóty, dopóki woda nie będzie zupełnie czysta. Po każdem zlewaniu wody zbiera się ostrożnie ciemna warstwa szarego krochmalu, jeśli się ten nad czystym osadem zbiera, bo mógłby zabrudzic cały krochmal. Mąkę zaś samą, po zupełnem wymyciu wybrać na płachty, w których się wyciska z pierwszej wilgoci i suszy na wolnem powietrzu w cieniu, bo od słońca żółknie.”
Przepraszam, że tak dużo miejsca zająłem „mączką” skrobiową, ale to jedyny sposób, aby utrwalić sobie w pamięci, czym się różni jeden rodzaj „mączki” od drugiego, tym bardziej, że wiedza o pochodzeniu „mączki” skrobiowej jest chyba minimalna. W ten sposób pierwszy cel został osiągnięty – wiemy już jak „fizycznie” dochodzi do wytworzenia „mączki”, i jakie były jej rodzaje w średniowieczu:
1.„mączka” jako międzyprodukt powstający ze zmielenia ziaren zbóż(opisane w artykule);
2.„mączka” jako efekt wypłukiwania skrobi z ziaren zbóż (skrobia, krochmal);
(3. „mączka” jako bielidło, kosmetyk, puder –tu pomijam, bo nie ma pewności, czy kosmetyk ten był znany u nas przed XVI w.)
Na podstawie wiedzy słownikowej mogę stwierdzić, że obowiązuje doktryna - według której wyraz „mączka” jest zdrobnieniem od wyrazu „mąka”, który z kolei wywodzi się z praindoeuropejskiego pnia „menk”. Natomiast „mączka” wytworzyła się jako zdrobnienie w trakcie tzw. I palatalizacji spółgłosek – kiedy to „k” przechodziło w „ č” (cz): „mąka” > „mączka”. Wyraz „mącz” jest tu całkowicie zignorowany. Ponieważ „mącz” został odszukany i wyciągnięty na światło dzienne – z braku innych możliwości muszę sobie sam z nim jakoś radzić. Pierwszy wniosek jest taki, że „mączka” powstała jako zdrobnienie od „mącza” – wydaje to się być oczywiste. Dzisiaj, ponieważ „mącz” zaczął znikać od około połowy XIV w. – „mąka” może uchodzić za „matkę” - choć jest właściwie może „macochą” - mączki. Zwróciłem też uwagę, że całkowicie ignoruje się „powinowactwo”, a może nawet „pokrewieństwo” między wyrazami o rdzeniach „mąk/mącz” a wyrazami o rdzeniach „mąt/męt”.
W artykule postawiłem hipotezę, że może podstawy „mąk/męt wywodzą się od wspólnego przodka? Szerzej uzasadniałem to w artykule: Mączka.Etymologia(Glosa). „Czynić mętnym, nieprzeźroczystym, bełtać, wzburzać, trząść, mącić, zamącić, mieszać, zagniatać, poruszać, obracając; męty - zanieczyszczenie płynu, osad w naczyniach z płynami, zawiesina” – to niektóre z określeń hasła „mącić” ze „Słownika etymologicznego’ W.Borysia.
Nieprzypadkowo też podałem na wstępie szeroki cytat traktujący o produkcji „mączki”, tj. krochmalu w dawnych czasach. Czy te określenia „Borysiowe” nie pasują do produkcji „mączki” skrobiowej, zwanej też krochmalem? Czy „mąt” – z miękkim „t” ( mąć) nie przypomina wyrazu „mąč z miękkim „č”(mąć)?; obydwa te wyrazy wymawiano chyba podobnie w XII-XIV w.(Wikipedia:Historia ortografii polskiej). Czy nazwa „Manthew” musiała koniecznie oznaczać „firloka” – a nie „mątwicę”, czyli młyn (Słownik staropolski), albo nawet wieś Mączewo? Czy Mantislav, nie był wymawiany tak samo jak Mančslav, a może to nawet jedno imię, tylko różnie zapisane przez dwóch różnych skrybów, w innych regionach Polski? Podobnie z Mantimirem. Dlaczego miano by faworyzować wyrazy „mętniackie” przy nadawaniu imion dzieciom? Czy ten „mąt”(mąć) - osad, który powstał po zmieszaniu i zamieszaniu potłuczonego ziarna z wodą – nie zapoczątkował wyrazów - „mąč”(mącz) i „mąčka” (mączka, skrobia, krochmal); natomiast „męt” odnosił się nie do osadów mącznych, tylko wszelkich innych? Produkcja takiego „mączu” może być prastara – starsza od wdrażania rolnictwa, ponieważ można było go otrzymywać z grochu, żołędzi, kłączy i bulw różnych roślin.
Teraz kolej odpowiedzieć na pytanie - jak doszło do powstania „nazwy mączka”?
Sądzę, że bezpośrednim „ojcem” mączki jest rzeczownik „mącz”. Dzisiaj już nie istnieje u nas jako samodzielny wyraz pospolity, istnieje tylko jako nazwa osobowa i geograficzna w Polsce (Mącz i Mącze) – nie licząc już jego obecności w rdzeniu rzeczowników, przymiotników i czasowników, np.: mącz-ka, mącz-ny, mącz-yć itp. Kiedyś używany był w całej Słowiańszczyźnie - ślady jego odnajdujemy w zachowanych jeszcze rdzeniach rzeczowników, przymiotników, czasowników: j.rosyjski- muč-ka, muč-ica, muč-nik, muč-istij; j.serbski(łuż.)- muc-ka, muč-nik; j.czeski – mouč-ka, mouč-kovy, mouč-ny, mouč-natet.
Co ten wyraz oznaczał? Nie znajdziemy tego w żadnych Słownikach – po prostu nie istnieje! [(v:Mączka.Etymologia(Glosa)]. Musiałem więc zadać sobie trud i ustalić przynajmniej tymczasowe znaczenie tego wyrazu – inaczej wyprowadzanie etymologii nazwiska Mączka nie miałoby sensu. Po raz pierwszy w czystej postaci, tzn. bez przyrostków i przedrostków - znajdziemy nazwę osobową Mącz ( w ortografii łacińskiej „Mancz”) - w KDW pod rokiem 1293, a następnie w 1318; poza tym jako nazwę rzeki i lasu, element nazwy herbu, oraz kilku wsi (p.XVw.).
Moje ustalenia znaczeń tego wyrazu są następujące:
A). Pochodzenie wyrazu „mącz”:
1).wyraz „mącz” był produktem tzw. I palatalizacji spółgłosek ( k>cz) w czasach wspólnoty słowiańskiej (początek n.e.), był oboczną formą nazwy „mąka”( menk>monk>mQk/mQč) ; może nawet na jakiś czas wyparł ją z użytku do XIV w.(?) – potem wraca mąka, niknie „miękki” mącz i pojawia się „twardsza” mączka, która zastępuje równocześnie, wypierany przez niemiecki krochmal – prasłowiański „skrob” i „mącz”(?).( I wersja)
2).wyraz „mącz” może się też wywodzić z praindoeuropejskiego „ment” (zamiast „menk”) i poprzez „manth”(staroindyjskie) – dojść do kształtu „mQč” w czasach prasłowiańskich (wspólnota słowiańska); „mQč”(mąć) mógł być oboczną formą >mQt`< (mąć);
w „Słowniku staropolskim” autor komentarza do hasła „Mącić, Męcić” - przytomnie zauważył, że: „ Rozmieszczenie rdzennego „ę i ą”, jak i odróżnienie od czasownika męczyć nie zawsze pewne.” (dotyczy to chyba też również „mączicz”-mączyć).( II wersja)
3). może „menk” i „ment” mają wspólnego przodka *„mentk”(?), którego „prawnukami” są podstawy „mąk/męk/mącz” i „męt/mąt/mąc” – a podstawy „mQk” i mąč w językach słowiańskich może biorą się z dwóch różnych importów – celtyckiego i sarmackiego, które wymieszały się na gruncie prasłowiańskim(?).
B). wyraz „mącz” różnie zapisywano w ortografii łacińskiej
1/. „ą” jako „a”, „en”, „an” (iin.) – w XIII –XIV jako „an”, w XV jako „an, Q, ř, ą”;
2/ „cz”(ć) jako „c”, „t` lub th”, „cz”(Manc, Matthe-Maczko-Maćko); (mączicz =mącić, męczyć, mączyć w XV w.)
C).wyraz „mącz” jako apelatyw oznaczał:
1/. „mąkę” i „mączkę”(t.j. skrobia, krochmal);
2/. „pola zasiane zbożem, lub pola uprawne”:
- „lepiej mączno niż łączno”, (czyli więcej pól uprawnych niż łąk i pastwisk: O.Kolberg „Przysłowia);
- w podobnym znaczeniu też oboczna „mąka” – „Kraj obfity w łąki i mąki” (pola orne): J.Karłowicz i inni ,Słownik języka polskiego”;
- w Biblii zamiast „białej mąki”, żyta, zboża – określenie „biel” (A.Bruckner „Słownik etymologiczy języka polskiego);
3/ „bielmo”, czyli rdzeń mączysty ziarna :
- „mączność – biała masa znajdująca się w ziarnach”; (Słownik polszczyzny XVI w.);
- „mączysty- pełen białej masy, z której powstaje mąka,”; (j.w)
- „by tylko..skorka była subtelna a samo wnątrz mączyste” (j.w.)
czyli „bielmo”= „mącz” ( miąższ „białej masy”);
4/ „kolor biały” „biel”;
- kolor w nazwie „ bielmo”,
- kolor wnętrza ziarna( „biała masa”);
- „mączką” nazywano „bielidło” czyli biały puder;
- biała cera, bladość („wygląda jak szczur z mąki(jakby go z trumny wyjął, blady, mizerny)/J.Karłowicz, Słownik języka polskiego;
- w Biblii zamiast „białej mąki”, żyta, zboża – określenie „biel” (A.Bruckner „Słownik etymologiczy języka polskiego);
5/ jako skrót od „mącznika” (służebny producent mąki, potem handlarz mąką) – mógł przejmować jego kompetencje zawodowe.
D). wyraz „mącz” jako apelatyw stanowił podstawę rzeczowników, przymiotników, czasowników: mącz-ka, mącz-karz, mącz-nik,mącz-arz, mącz-nia,mącz-nica, mącz-ysty, mącz-ny, mącz-yć, mącz-kować itp.; zauważalny jest też w takich postaciach w innych językach słowiańskich, przykłady podano wyżej.
E) .wyraz „Mącz”(Mancz) był imieniem męskim – źródłowo poświadczonym w r.1293 i 1318
F). wyraz „Mącz”(Mancz ) był podstawą spieszczeń, zdrobnień oraz członem imion złożonych, dwuczęściowych:
1/.zdrobnienia i spieszczenia: Manc-ossa 1136, Manc-o 1212, Mancz-el 1350 i 1400, Mancz-ka 1374, 1384, 1393
2/. imię dwuczęściowe: Mancz-slav 1350; (Mącisłąw, Mącimir?)
G).wyraz „Mancz” jako przydomek - stanowi część składową herbu: Łada.Mancz.
H). wyraz „mącz/Mącz” służył do tworzenia nazw geograficznych:
1/ nazwy wsi: Mącz-niki X-XII w.(tylko teoretycznie), Macz-ewo 1065, Manc-lino(Mączyn) 1181 i 1258, Mancz-niki k/Środy 1240, Mancz-yce 1293(?), Mancz-niki k/Gniezna 1354, Mancz-niki k/Kartuz (Mancz-no);
Mancz (pow. Łomża lub Ostrołęka), Łady Mancz(p.XV), Szkarłupy Mancz(p.XV), Żmijewo Mancz(p.XV) i Trojany Mancz ( wymienione „przydomki” przy nazwach powstały z nazwy rzeki i lasu Mancz – ale chyba były już mało zrozumiałe i stopniowo zanikały – pozostały tam jeszcze w dwóch przypadkach, jako „Mans”).
2/ nazwa rzeki „Mancz” (w pow. Łomża i Ostrołęka, niedaleko rzeki Orzy – dziś chyba nie istnieje);
3/.nazwa lasu „Mancz”(okolice j.w., nie istnieje; może to była wschodnia część dzisiejszej Puszczy Białej?) ;
I). wyraz „Mącz” współcześnie istnieje w swej oryginalnej postaci i używany jest tylko jako nazwisko Mącz oraz nazwa wsi Mącze.
Historyczna frekwencja wyrazu „mącz” jest tak liczna, że moim zdaniem powinien on znaleźć wreszcie jakieś należne mu miejsce w Słownikach, tym bardziej, że to nie jest jeszcze wyraz wymarły (p.10). Ewentualna „lustracja” nazw średniowiecznych spowodować może, że jego frekwencja ulegnie jeszcze zwiększeniu. Uważam, że „zapomnienie” czy ignorowanie rzeczownika „mącz” - jest moim zdaniem przyczyną tego, że wiele średniowiecznych nazw odczytano - jako wyrazy z rdzeniem „męcz”, zamiast „mącz”. Dobry przykład dał już K.Rymut, który dwukrotnie wymienił nazwisko Mącz w swoich książkach:
1. „Słownik nazwisk współcześnie występujących w Polsce” (podał, że użytkowników =0 (!))
2. „Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny”,t.2 L-Ż.
W tej drugiej pozycji trzeba Mącza szukać pod hasłem Mąka.
B). Mączka. Etymologia (Suplement)
Posłowie.
Jest to właściwie trzecia część artykułu Mączka. Etymologia, którą zatytułowałem:
„Korona drzewa.
Wyszczególniłem tutaj 7 wersji etymologicznych nazwy osobowej Mączka. Niektóre mają tylko charakter teoretyczny. Ale nigdy nic nie wiadomo – do chwili obecnej się o tym przekonuję.
Oto uzupełnienia, jakie chciałbym wnieść do poszczególnych wersji:
1) Uzupełnienie „Zasady abrewiacji i spieszczania.”
Do imion wcześniej skróconych, a potem spieszczonych, należy również zaliczyć:
Manc-ossa 1136 oraz Manc-o 1212; może pochodzą nawet od imienia Mancz-slav?
(v: Zagadki nazwiska Mączka,( komentarze: Posłowie);
2) Uzupełnienie „Zasady profesjonalizacji”.
Nie wiadomo jak stara jest nazwa zawodu „mączkarz” – czy związana była już z „mączką pszeniczną”(skrobia) - czy dopiero od XIX w. z „mączką kartoflaną”?
Czy imię Mancossa 1136 pochodziło od wyrazu „mączosz”, który mógł oznaczać producenta mąki? Znalazłem też inne wyrazy oznaczające nazwy zawodowe „mączyste”: mącznik – jako handlarz mąką, także w j. rosyjskim i serbskim(Łuż): mącznica, mączniczka – handlarki mąką i mączką. (v: Zagadki nazwiska Mączka, ( komentarze: Posłowie);
3) Uzupełnienie „zasady lokalizacji”.
Do wsi dzierżawczych należy też zaliczyć Manclino(Mączyn)1181, 1258 – prawdopodobnie od imienia właściciela Manczla? (Mączel).
Z pewnością szlachecka była też wieś Mancz(Mącz) położona w widłach Bugu i Narwi w lesie Mancz, nad rzeką Mancz, od których to nazw powstał herb Łada.Mancz. Ale nie ma dowodów na to, że powstało stąd nazwisko Mącz, czy Mączka – te dodatki do nazwy wsi miały charakter „przydomkowy”, odróżniający je od innych wsi o nazwie Łady. Może jednak stąd pochodzili mazurscy osadnicy, założyciele wsi Mączki koło Krzyżackiego Królewca? (v:Zagadki..,j.w.) Nad rzeką Mancz, w lesie o tej samej nazwie - powstało może nawet 8 wsi zaściankowych z „przydomkiem” Mancz, ale dzisiaj tylko dwie z nich mają ten dodatek - i to nie Mancz, czy Mącz – lecz Mans ( Łada Mans);
4) Uzupełnienie „Zasady charakterystyczności”.
Przezwisko „Mączka” mogło też brać się od „krochmalu”: ktoś sztywny „jakby kij połknął”, o sztywnych manierach, mało elastyczny, troszczący się o wygląd ( nie chodzący w wymiętych szatach - lecz wykrochmalonych) itp.;
5) Uzupełnienie „Zasady mimetyzacji ” oraz „Zasady transplantacji”.
Wyraz „man” – używany jako wasal , lennik – mogli upowszechniać u nas niemieccy osadnicy, zwłaszcza sołtysi i wójtowie, którzy podpisywali umowy z właścicielem wsi - wzorowane częściowo na zachodnich układach lennych. Zresztą ten niemiecki wyraz (od „Mann”) oznaczający pospolicie człowieka , mężczyznę - mógł być łatwo spolszczony przez dodanie przyrostka nazwotwórczego z elementem „cz”(Man+cz), a potem jeszcze dodanie spieszczającego „ka” (Mancz+ka).
Niestety, źródło, które podał mi kolega „poszukiwacz Mączków”, nie potwierdza istnienia, podanego przez niego(post: 15.03.08r.) - trzeciego z rzędu wójta w Pyzdrach, z rodziny Mączków – Jana z 1491r. Rzeczywiście, być może nawet około 60 lat piastowali urząd wójta, ale K.Tymieniecki wymienia tylko dwóch - Jana i Marcina, którzy przybyli z Wrześni. Obydwaj pochodzili ze stanu szlacheckiego. (Szlachta-mieszczanie w Wielkopolsce w XV w.( 1400-1475)w: „Z dziejów miast i mieszczaństwa w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, 2007) Inna rzecz, że przez te 60 lat zmieściłby się w Pyzdrach – także jakiś trzeci wójt. Natomiast K.Tymieniecki (op.cit.) dodaje, że w Pyzdrach była w 1477 r. wdowa po Mikołaju Mączce, który należał: „do znanej w Pyzdrach rodziny szlacheckiej.” Tak, że ilość historycznych Mączków w Pyzdrach - będzie się jednak zgadzać. Wykreślam zatem Jana – a wpisuję Mikołaja - do pocztu Mączków.
Przy okazji wycofuję się z podejrzeń, jakoby Mączkowie w Pyzdrach – mogli być niemieckiego pochodzenia. Należeli do polskiej szlachty, która osiedliła się w mieście. K.Tymieniecki stwierdza wyraźnie, że w Wielkopolsce szlachta zamieszkująca miasta trafiała się dość często.
Dziękuję za uwagę i pozdrawiam wszystkich czytelników:
Ryszard Mączka |
|
|
| |
|
|
|
|
|
Akczam67 |
|
|
Temat postu: Mączka. Etymologia. (komentarz)
Wysłany: 13-06-2008 - 09:03
|
|
Dołączył: 07-03-2008
Posty: 137
Status: Offline
|
|
Posłowie - ciąg dalszy
Powstawanie nazwiska Mączka – inaczej.
W pisaniu artykułu Mączka.Etymologia posłużyłem się żartobliwą konwencją – budowania „drzewa genealogicznego nazwiska”. Być może taki sposób przedstawiania zagadnienia etymologii nazwiska „Mączka” - nie dla każdego jest czytelny. W literaturze etymologicznej spotyka się inne przedstawianie źródeł genetycznych nazwisk polskich.
Dla jasności więc przedstawię zagadnienie w taki sposób, jak robił to wybitny językoznawca polski, W.Taszycki:
1.Nazwiska odimienne.
2.Nazwiska określające jakąś cechę człowieka.
3.Nazwiska odmiejscowe.
4.Nazwiska od zawodu.
5.Nazwiska mieszczan.
Ad1) (Nazwiska odimienne). W tej kategorii zmieszczą się następujące przedstawione przeze mnie możliwości powstania nazwiska „Mączka”:
- nazwisko powstałe od skrótu imion dwuczęściowych o sylabie nagłosowej „Mą”, np. Mą-cisław, Mą-cimir. Z takich skrótów powstawało całe mnóstwo nazwisk występujących współcześnie w Polsce. Do takich skrótów dodawało się przyrostki nazwiskotwórcze, np. „cz” („Mą-cz), „czka”(Mą-czka; bądź na raty: Mą-cz+ka („ka” to przyrostek zdrabniający, spieszczający). Nazwałem to: „Zasada abrewiacji i spieszczania”;
- nazwisko mogło powstawać z istniejących już, „gotowych” imion „mączystych”: Mącz i Mączsław. Z imienia Mącz, jak wyżej – przez dodanie przyrostka spieszczającego „ka” (Mącz+ka); Z imienia Mącz-sław – przez odrzucenie części drugiej imienia (sław), a dalej – dodanie przyrostka spieszczającego „ka” (Mącz+ka). Nazwałem to „Zasadą zdrabniania i spieszczania”;
- nazwisko mogło powstać z cudzoziemskiego imienia „Matthias”(Maciej), które było bardzo popularne w Polsce w XIV-XV w. - w zdrobniałej i spolszczonej postaci Maczko(Maćko).
Imiona cudzoziemskie dostosowywano często do staropolskiego systemu imienniczego:
Jan – Janisław, Tomasz - Tomisław; były też tłumaczenia: Ignatius-Żegota, Sylwester-Lasota, Feliks –Szczęsny. W tej sytuacji Maczko/Maczka - jako Mączka – bardzo prawdopodobny. Imię Mączka odkryłem w dokumencie KDW – nosił je wójt Goliny w 1393 r. W sąsiednich Czechach od początku XV w. trwały przemiany kulturalne, tworzyła się gramatyka czeska - czeski język literacki i liturgiczny( Jan Hus).Wpływy czeskie były silne – Jakub Parkoszowic w 1440 wydał pierwszą książkę o zasadach ortografii polskiej. Zaczęły się eksperymenty ortograficzne. W takiej atmosferze poprawianie imion było naturalne.
Nazwałem to Zasadą poprawności ortograficznej, mieści to się też - w Zasadzie transplantacji.
Ad2) (Nazwiska określające jakąś cechę człowieka ).W tej kategorii źródeł wykazywałem, że mogły powstawać przezwiska „Mączka” biorące się z jakichś cech wewnętrznych lub zewnętrznych człowieka. Materiał do takich określeń dostarczał wyraz pospolity „mącz”( t.j. mąka i „biel’) oraz „mączka”( „biel”, delikatna mąka, krochmal, t.j. „mączka”). Źródłowo poświadczone są dwa przezwiska: Mikołaj „przezwany” Mączka; „Kurzymączka” – żartobliwe przezwanie młynarczyka ( skrót po odrzuceniu całego członu pierwszego „Kurzy”- daje Mączkę). Co najmniej 3 Mączków było wójtami. Ważnym źródłem jego dochodów były młyny, stanowiące jego własność monopolistyczną. Przezwania właścicieli młynów „mączkami” też prawdopodobne. Nazwałem to Zasadą charakterystyczności.
Ad 3) (Nazwiska odmiejscowe).W tej kategorii też można coś znaleźć. Miejscowość Mączki była założona przez emigrantów mazurskich koło Królewca krzyżackiego - około połowy XV w. W widłach Bugu i Narwi założono wiele wsi , których nazwy pochodziły od lasu Mancz(Mącz) i rzeki Mancz(Mącz). To może z nich wywodzili się osadnicy mazurscy pod Królewcem? Część może osiedlała się też na Podlasiu, a może nawet w Lubelskiem.
Nazwy osobowe Mączka mogły też powstawać od skrótu miejscowości „mączystych”; szlachcic od wsi Mączniki – przyjmował nazwisko Mączyński, a chłop ze skrótu „Mącz” (Mączniki)- mógł stawać się Mączką.
Nazwałem to Zasadą lokalizacji.
Ad4) (Nazwiska od zawodu ).Wiele nazw zawodów „mączystych” odszukałem, ale „mączki”, czy nawet „mącza” – dotąd nie. Mącznik, mączarz, mączkarz, mącznica, mączniczka, mączarka – to stare nazwy zawodowe. Znalazłem także w książce K.Rymuta, że obok zakończeń - nik, arz, acz, ca(mącznik, stolarz, tkacz, radca) - także przyrostek z elementem „l” (Kow-al., Cieś-la ) wskazuje na nazwisko pochodne od zawodu. Wśród nazw „mączystych” znajdujemy imię „Mącz-el” – czyżby to był jakiś nowy ślad? Od „mącz-nika” mógł powstać skrót „mącz”, który automatycznie przejmował kompetencje zawodowe mącznika, a potem już potomkowie „mącza” otrzymywać mogli przyrostek spieszczający „ka”(mącz+ka); przezwisko „Kurzymączka” – też przy skrócie dawało nazwę zawodową „mączka”. Od tych „mączków” mogło powstać nazwisko Mączka. Nazwałem to Zasadą profesjonalizacji.
Ad5) (Nazwiska mieszczan ).W Polsce wskutek imigracji kolonistów cudzoziemskich, zapraszanych przez władców i możnych, przybywało od początku XIII w. mnóstwo Niemców. Niektórzy mieszczanie niemieccy zachowali się nielojalnie wobec zjednoczyciela Polski - Władysława Łokietka - jak przysłowiowa V kolumna. Rezultatem tego był pogrom zdradzieckich Niemców w Krakowie w 1312 r. W 1376 r. w Krakowie nastąpił pogrom Węgrów, którzy „szarogęsili się” w stolicy Polski w czasie panowania Ludwika Węgierskiego. Po śmierci Ludwika w Wielkopolsce doszło do wojny domowej( Grzymalici z Nałęczanami) – przyczyną były m.in. podziały polityczne na tle stosunku do niemieckiego małżonka - jednej z kandydatek węgierskich na tron Polski (Maria Andegaweńska i Zygmunt Luksemburski). W takiej sytuacji pojedyncze osoby niemieckiego pochodzenia mogły starać się wtopić w środowisko polskie, bądź wobec zaznaczającej się stopniowo dominacji politycznej szlachty w kraju – starać się dostać w jej szeregi. Niemieccy właściciele młynów, nazywani przez polskich klientów „mączkami”- mogli przyswoić sobie taką nazwę, w momencie kiedy tworzyły się dopiero co nazwiska polskie. Międzynarodowe wówczas imię Matthias także dawało taką okazję - jak już wspominałem wyżej(Zasada poprawności ortograficznej). Znany wyraz „man”( niem.Mann) – jako wasal (wójt i sołtys) oraz zwykły Niemiec, człowiek, mężczyzna – także przez dodanie przyrostka „cz” nabierał polskiego charakteru (Man-cz); dodanie spieszczenia „ka”- robiło swoje ( Mancz+ka). Nazwałem to Zasadą mimetyzacji; mieści się to także w Zasadzie transplantacji.
Inny wybitny językoznawca polski - K.Rymut - klasyfikował nazwiska według kategorii:
1.Nazwiska pochodzące od wyrazów pospolitych;
2.Nazwiska pochodzące od imion;
3.Nazwiska pochodzące od nazw geograficznych.
W praktyce podwajał jeszcze te 3 kryteria, ponieważ uważał, że nazwiska mogą być „ równe” pod względem budowy językowej - wyrazom pospolitym, imionom i nazwom geograficznym - lub też mogą się od nich „różnić” dodatkowymi elementami językowymi – zwłaszcza przyrostkami słowotwórczymi.
Tak powinniśmy sklasyfikować źródła pochodzenia nazwiska Mączka według K.Rymuta („skróconego” oczywiście):
Ad1) Zasada charakterystyczności; Zasada profesjonalizacji.
Ad2) Zasada abrewiacji i spieszczania; Zasada zdrabniania i spieszczania;
Zasada poprawności ortograficzej; Zasada mimetyzacji; Zasada transplantacji;
Ad3) Zasada lokalizacji.
Pozdrawiam serdecznie wszystkich czytelników – za zainteresowanie i uwagę:
Ryszard Mączka |
|
|
| |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
FAQ
Regulamin
Szukaj
Rejestracja
Zaloguj się, by sprawdzić wiadomości
Zaloguj
